Mycobacterium

Marta

Ogólna charakterystyka Mycobacterium, grużlicy i zjawisk odpornościowych w przebiegu zakazenia prątkiem.

Maciej Wierzbicki

I.1.1. Klasyfikacja prątków kwasoopornych

Do rodzaju Mycobacterium zgodnie z klasyfikacją Bergey’a należy 26 gatunków prątków, określanych jako wolno rosnące oraz 28 innych gatunków określanych jako szybko rosnące. Komórki prątków osiągają długość od 1 do 4 µm i średnicę 0,3 – 0,6 µm. W obrazie elektronomikroskopowym prątki wykazują budowę ściany komórkowej typową dla bakterii Gram-dodatnich. Są to bakterie wydłużone, pręcikowate, proste lub lekko zagięte (Ryc.1). Wykazują tylko nieznaczną tendencję do tworzenia rozgałęzień [2]. Kwasooporne prątki w ścianie komórkowej zawierają dużo substancji woskowych, czego efektem jest wzrost tych drobnoustrojów w postaci hydrofobowych kolonii na podłożach stałych. Bakterie te charakteryzują się opornością na zarówno niskie jak i wysokie pH, wysuszenie i inne czynniki fizyko-chemiczne [1]. Prątki należą do promieniowców (Actinomycetes), których wspólnymi cechami są wzrost mycelialny, metabolizm tlenowy oraz 55-70% zawartość par G+C w DNA. Podobnie jak u prątków, kwasy mikolinowe znajdowane są także w rodzaju Nocardia i Corynebacterium, choć długość ich łańcuchów jest różna. Mycobacterium posiada kwasy mikolinowe zawierające od 60 – 90 atomów węgla [5].

W warunkach tlenowych na podłożach sztucznych prątki rosną w postaci różnorodnych kolonii - gładkich, szorstkich, przezroczystych i barwnych. Zabarwienie kolonii występuje ze względu na wytwarzane przez mikobakterie barwniki karotenoidowe, których produkcja może być indukowana jest przez światło [5].

Ze względu na szybkość wzrostu i morfologię kolonii, wśród prątków wyróżnia się grupy:
1. Fotochromogenów – wytwarzających barwnik na świetle, wzrastających powoli, w ciągu 2 – 10 tygodni na podłożach sztucznych: M. kasasii, M. simiae, M. marinum
2. Skotochromogenów - produkujących barwnik w obecności lub w nieobecności światła: M. scrofolaceum, M. xenopii, M.flevescens, M. gordonae
3. Niefotochromogenów – nie wytwarzających barwników: M. avium, M. intracellulare, M. gastrii, M. terrae.
4. Szybko rosnących – wzrastające na podłożach sztucznych w ciągu kilku dni: M. fortuitum, M. chelonae, M. smegmatis, M. thermoresistible[1,2].
Podział komórki mikobateryjnej trwa od 12 – 20 godzin, a wzrost w postaci kolonii zauważalny jest między 2 a 6 tygodniem hodowli.

Dla celów praktycznych stosuje się podział prątków na grupy. Do grupy MTB (Mycobacterium tuberculosis complex) należą prątki odpowiedzialne za klasyczną postać gruźlicy płuc , zalicza się tutaj takie gatunki jak: M. tuberculosis, M. bovis, M. bovis BCG, M. africanum i M. microti. Gatunek M. tuberculosis jest najczęstszą przyczyną gruźlicy (tuberculosis) u ludzi. M.africanum wywołuje płucną postać gruźlicy w tropikalnej Afryce, a M. microti jest gatunkiem najczęściej zakażającym zwierzęta. Prątki M. bovis mogą być przyczyną gruźlicy odzwierzęcej u ludzi.
Ze względów klinicznych wyróżniono także grupę prątków atypowych – Mycobacterium avium complex (MAC). Należą tutaj gatunki: M. avium i M. intracellulare. Zakażenia wywoływane przez te mikobakterie występują najczęściej u osób z nabytymi lub wrodzonymi niedoborami odporności. Leczenie zakażeń wywołanych przez prątki atypowe jest trudniejsze niż w przypadku klasycznej postaci gruźlicy, gdyż bakterie te wykazują często naturalną oporność na dostępne leki przeciwgruźlicze. Atypowe mikobakterie wywołują najczęściej zakażenia płuc, węzłów chłonnych, skóry i tkanki podskórnej, zapalenia otrzewnej oraz zakażenia uogólnione [1].
Oprócz gatunków chorobotwórczych dla ludzi i zwierząt wśród prątków wyróżnia się gatunki uznawane za saprofityczne. Przykładem prątka saprofitycznego jest M. smegmatis, obecny stale w wodzie, ziemi, a także w wydzielinach łojotokowych, w smegmie (mastce) – wydzielinie narządów płciowych u mężczyzn i kobiet, a ponadto spotykany w moczu. Inne prątki uznawane dotychczas za saprofityczne, zmieniły swoje znaczenie w ostatnich latach na bakterie wywołujące zakażenia oportunistyczne, w szczególności u chorych z AIDS lub inną immunosupresją, głównie komórkową. Czynnikiem etiologicznym trądu (choroby Hansena) jest M. leprae.

I.1.2. Czynniki chorobotwórczości prątków

Złożona budowa ściany komórkowej mikobakterii jest ściśle związana z występowaniem interakcji między prątkami a komórkami gospodarza. Mikobakterie posiadają ścianę komórkową, którą cechuje unikalna budowa i właściwości, co jest wynikiem obecności w niej dużej różnorodności związków tłuszczowych. Zewnętrzna cześć ściany komórkowej Mycobacterium zbudowana jest głównie z łatwych do ekstrakcji, specyficznych w obrębie gatunku i szczepu złożonych związków lipidowych. Wśród nich wyróżnia się: glikolipidy, sufolipidy, glikopeptydolipidy, lipooligoscharydy, glikolipidy fenolowe, acylowaną trehalozę, woski, lipoarabinomannan, fosfolipidy, triglicerydy i inne. Większość z tych związków charakteryzuje się obecnością nadzwyczaj długich łańcuchów nasyconych i nienasyconych kwasów tłuszczowych. Niektóre złożone lipidy zewnętrznej warstwy ściany komórkowej są związkami o aktywności biologicznej i udowodniono ich właściwości antygenowe. Kwasy mikolinowe, stanowiące przeważający składnik ściany komórkowej prątków, tworzą lipidowy rdzeń tej struktury. Związki te są rozgałęzionymi kwasami tłuszczowymi, których główny łańcuch, meromykolan, zawiera od 50 do 60 atomów węgla. Lipoarabinomannan (LAM) zakotwiczony jest w błonie komórkowej częścią lipidową, natomiast na zewnątrz komórki eksponowana jest część sacharydowa. U niektórych gatunków LAM ulega modyfikacjom

Jakkolwiek informacje na temat wirulencji mikobakterii pozostają niepełne, to wśród czynników zjadliwości tych patogenów wymienia się: czynnik wiązkowy, kwasy mikolinowe, dwupeptydy muramylowe, polianionowe siarczany trehalozy, sulfatydy. Prątki posiadają liczne mechanizmy umożliwiające im infekcję. Wśród zjawisk umożliwiających mikobakteriom zakażenie komórek gospodarza wymienia się: hamowanie fuzji lizosomu z fagosomem, wewnątrzkomórkowy wzrost oraz zdolność do indukowania granuloma w płucach gospodarza.

I.2. Gruźlica

I.2.1.Gruźlica płucna

M. tuberculosis jest najczęstszą przyczyną gruźlicy płucnej, jakkolwiek przypadki choroby wywoływanej przez prątki atypowe, takie jak M. kasasii i M. avium u osób z niedoborami odporności stanowią do 10% rozpoznanych przypadków tej choroby. Główną drogą zakażenia prątkami gruźlicy jest droga wziewna, czyli kropelkowa, a także droga pokarmowa, kiedy źródłem zakażenia M. bovis jest mleko zakażonych krów. Rzadko dochodzi do zakażenia przez powłoki skórne – np. u osób pracujących w prosektorium, laboratorium, rzeźni. Do infekcji mikobakteriami dochodzi najczęściej poprzez inhalację małych (1 – 10 µm) kropel zawierających kilka komórek bakteryjnych. Pierwotne ognisko infekcji usytuowane jest zazwyczaj w dolnych partiach płuca. W momencie osiągnięcia dolnych dróg oddechowych bakterie fagocytowane są przez makrofagi pęcherzyków płucnych, a ponieważ są oporne na wewnątrzkomórkowe zabijanie, pozostają w fagocytach. Uwolnienie zawartych w endosomach bakterii następuje po zniszczeniu makrofagów. Mikobakterie infekują kolejne komórki, namnażają się i tworzą ognisko pierwotne. Następnie osiągają naczynia limfatyczne i krwionośne, co umożliwia im migrację do innych rejonów organizmu. Ta faza zakażenia jest klinicznie niezauważalna, zazwyczaj towarzyszy jej lekka gorączka. W większości przypadków w okresie tym dochodzi do rozwinięcia się stanu odporności u zakażonego osobnika, co manifestuje się dodatnim wynikiem skórnego testu tuberkulinowego. Pierwotne ogniska gruźlicze zazwyczaj ulegają wygaszeniu i goją się, pozostawiając małe ziarniniaki (granuloma) zawierające żywe prątki. Granuloma są otoczone cienką warstwą włóknistej tkanki odgraniczającej guzki gruźlicze od zdrowej tkanki płuc. Zmiany takie mogą być wykryte radiologicznie. Przypadki, w których nie rozwija się odporność, a zakażenie przechodzi w formę objawową są niezbyt częste.
Rozprzestrzenianie się M. tuberculosis drogą krwionośną może doprowadzić do powstawania zmian we wszystkich narządach organizmu, w tym w centralnym układzie nerwowym, układzie moczowo – płciowym, nerkach, węzłach chłonnych. Uogólniona postać zakażenia gruźliczego zwana jest prosówką [5].
Typowymi objawami gruźlicy są zmęczenie, chudnięcie, gorączka utrzymująca się tygodniami lub miesiącami. U osób z gruźlicą płucną rozwija się postępujący w sile kaszel, który związany jest z produkcją mukoidu lub bogatego w śluz sputum [8].
W rejonach endemicznych objawowa, pierwotna gruźlica charakterystyczna jest dla wieku dziecięcego, jakkolwiek w krajach zachodnich, gdzie gruźlica jest chorobą mniej częstą, pełnoobjawowe zakażenie występuje w wieku starszym.
Objawy mogą rozwinąć się wiele lat po zakażeniu. Ma to związek z osłabieniem mechanizmów odporności komórkowej, na co wpływ mogą mieć takie czynniki jak podeszły wiek, niedożywienie lub alkoholizm. Infekcja wirusem HIV (human immunodeficiency virus – ludzki wirus niedoboru odporności) jest obecnie najważniejszą przyczyną reaktywacji pierwotnego zakażenia. W takim przypadku dochodzi do reaktywacji „uśpionych” prątków. Wtórne zwiększenie poziomu odporności prowadzić może do agresywnej nekrozy, której efektem jest dalsze niszczenie tkanki oraz upłynnianie zmian swoistych z wytworzeniem jam w płucach. W upłynnionych ziarniniakach prątki mogą swobodnie namnażać się pozakomórkowo, osiągając gęstość do 109 komórek w jednej niszy. Jeśli zmiany takie umiejscowią się w drzewie oskrzelowym, to rozproszone w wydzielinie dróg oddechowych bakterie, poprzez odruch kaszlu mogą być przenoszone na innych ludzi.

I.2.2. Gruźlica pozapłucna

Wraz z osiągnięciem układu naczyniowego, prątki mogą zajmować dowolne tkanki i narządy. Mogą być to infekcje skóry, kości, stawów, dróg moczowo-płciowych oraz ośrodkowego układu nerwowego. Zakażenie szyjnych węzłów chłonnych jest najczęstszą postacią gruźlicy pozapłucnej. Ta postać choroby nazywana była przez wieki „ The King’s Evil” lub skorfulą (scorfula) W krajach zachodnich ta jednostka chorobowa jest szczególnie częsta, ze względu na infekcje prątkami z grupy MAIC oraz M. malonese. Występowanie gruźlicy jamy brzusznej idzie w parze z częstymi zakażeniami prątkami bydlęcymi, co jest wynikiem spożywania surowego skażonego mleka.
Istnieje coraz więcej dowodów na to, iż ekspozycja na wirulentne prątki nie jest sama w sobie wyjaśnieniem różnych modeli występowania gruźlicy w populacji. Szczegółowe badania epidemiologiczne mające na celu wykazanie różnic w podatności na infekcję M. tuberculosis dały wystarczające dowody na to, że choroby wywoływane przez mikobakterie mają częściowe podłoże genetyczne. Identyfikacja pojedynczych defektów w genach lub polimorfizmu genów ważnych w odporności na gruźlicę pozwalają na twierdzenie, iż rozwinięcie się objawowej choroby jest związane z genetycznie determinowanymi różnicami tak w wirulencji bakterii, jak w naturze odporności gospodarza [7].

I.2.3. Leczenie gruźlicy

Wprowadzenie streptomycyny w 1944 roku pozwoliło na efektywne leczenie gruźlicy. W leczeniu zakażeń prątkami stosowane są również z powodzeniem rifampicyna i izoniazyd. Jako leczenie uzupełniające stosuje się etambutol, cykloserynę i etionamid. Ma to na celu uniemożliwienie prątkom nabywania odporności na leki. Ze względu na przewlekły charakter gruźlicy, w celu zapobieżenia nawrotom choroby, leczenie stosuje się przez 6 miesięcy. Standardowy schemat leczenia obejmuje codzienne podawanie izoniazydu i rifampicyny oraz uzupełnienie tej terapii o pyroniazyd przez pierwsze dwa miesiące [5]. W trakcie leczenia ważne jest określanie lekowrażliwości prątków i wykonywania kontrolnych posiewów w trakcie terapii [9].
Wśród czynników globalnego zagrożenia gruźlicą wymienia się złą organizację pionu lecznictwa, natężenie epidemii HIV, narastanie oporności prątków na leki oraz błędy w realizacji programów zwalczania gruźlicy [3, 9]. Od 1990 roku CDC (Centers for Disease Control and Prevention) zdiagnozowało osiem epidemii spowodowanych przez wielolekooporne prątki gruźlicy (Multi Drug Resistant M. tuberculosis). Wszystkie epidemie były spowodowane transmisją szczepów opornych tak na izoniazyd jak i na rifampicynę. Zaobserwowano wiele szczepów wykazujących oporność na inne leki, w tym etambutol, streptomycynę, kanamycynę. Śmiertelność w takich epidemiach wynosiła 43 – 90%, a czas upływający od rozpoznania do śmierci wahał się między 9 a 16 tygodniami [10].

I.2.4. Epidemiologia gruźlicy

Gruźlica, pomimo stosowania od ponad pół wieku streptomycyny i swoistej immunoprofilaktyki, jest niezwykle często występującą chorobą zakaźną. M. tuberculosis jest odpowiedzialny za więcej zgonów niż jakikolwiek inny zakaźny czynnik etiologiczny [6]. Każdego roku notowanych jest do 10 milionów nowych zachorowań i 3 milionów zgonów spowodowanych zakażeniem M. tuberculosis [3]. Dane epidemiologiczne wskazują na to, iż 1,7 miliarda osób pozostaje zakażonych tą chorobą [4]. Za źródło zakażenia uważa się przede wszystkim chorych prątkujących, rzadziej chore zwierzęta lub skażone powierzchnie. Najbardziej miarodajnym wskaźnikiem oceny zachorowalności na gruźlicę jest wskaźnik zapadalności, czyli ilość nowych przypadków gruźlicy przypadająca na 100 000 osób. Najwyższe wskaźniki odnotowuje się w Afryce i Azji – 100 – 120/100 000, w Ameryce Południowej, basenie Morza Śródziemnego, z krajami rozwiniętymi na końcu tej statystyki. W krajach takich jak Rumunia, Azerbejdżan sytuacja epidemiologiczna jest wciąż groźna. W Polsce dzięki dobrej organizacji pionu leczenia gruźlicy osiągnięto wyraźną poprawę epidemiologiczną. Wskaźnik zapadalności obniżył się z 182/100000 w 1965 roku do 36,1/100000 w roku 1997. Zapadalność mężczyzn jest 2-krotnie wyższa niż kobiet. U dzieci do 14 roku życia obserwuje się niski wskaźnik zapadalności ( 1,9/100000), u młodzieży 9,2/100000, u osób w wieku 20 –40 lat 38,6/100000. Najwyższe wskaźniki zapadalności odnotowuje się u osób w wieku ponad 65lat – 69,9/100000 [4]. Najwyższą zapadalność na gruźlicę w Polsce obserwuje się w województwach łódzkim, mazowieckim, świętokrzyskim i lubelskim.

I.3. Immunologia gruźlicy

Podczas pierwotnego zakażenia ustroju chorobotwórczymi prątkami drogą inhalacyjną dochodzi do pochłonięcia bakterii przez makrofagi alweolarne (ryc. 2.). Makrofagi nie aktywowane cechują się ograniczoną zdolnością do zabijania pochłoniętych prątków. Na tym etapie zakażenia dochodzi do intensywnego namnażania się prątków w makrofagach i rozprzestrzenienia bakterii. W drugim etapie procesu rozwoju odpowiedzi immunologicznej dochodzi do pobudzenia limfocytów T, które różnicując się w swoiste limfocyty efektorowe ustalają stan odporności przeciwprątkowej. Limfocyty T wydzielają cytokiny (IFN? – interferon ?), pobudzające makrofagi do wewnątrzkomórkowego zabijania, ale także cytokiny wzmagające reakcję odpornościową (MIF – migration inhibitory factor) poprzez zatrzymywanie makrofagów w ognisku zapalnym. Powstają swoiste klony limfocytów T o fenotypie CD8+ mogące niszczyć zakażone przez M. tuberculosis komórki w reakcji cytotoksyczności komórkowej. Jeśli prątki nie zostaną zabite, dochodzi do tworzenia granuloma – ziarnininy.

I.3.1. Pierwotne zakażenie prątkami. Oddziaływanie mikobakterii z makrofagami. Pochłanianie i wewnątrzkomórkowe zabijanie M. tuberculosis.

Pierwotną funkcję w odpowiedzi na prątki, w momencie ich wniknięcia do płuc, stanowią makrofagi alweolarne, oraz cała gama procesów zachodzących w odpowiedzi na ich zetknięcie się z patogenem. Komórki te mają zdolność do hamowania wzrostu M. tuberculosis poprzez fagocytozę, jak również przez wpływanie na rekrutację limfocytów do miejsca infekcji. Zgodnie z teorią Medzhitov’a i Janeway’a molekularne wzory unikalne dla każdego drobnoustroju zapewniają sygnał stymulujący odpowiedź immunologiczną, która następuje po rozpoznaniu tych struktur przez ”pattern recognition receptors” [11]. Zjawisko fagocytozy rozpoczyna się pochłonięciem mikobakterii w zamkniętej wakuoli, tworzonej poprzez zamknięcie się pseudopodiów wokół bakterii. Interakcje makrofagów i prątków zachodzą poprzez wiązanie drobnoustroju do powierzchni komórki fagocytarnej za pośrednictwem szeregu receptorów, takich jak receptory dla składowych dopełniacza CR1, CR3, CR4 (complement receptor), receptora mannozowo-fukozylowego, receptorów dla fragmentów Fc immunoglobulin, receptora dla fibronektyny, receptorów dla surfaktantu A płuc, receptorów integrynowych, receptorów zmiataczy (scavenger receptors) [3].
Głównymi grupami antygenów M. tuberculosis rozpoznawanymi przez makrofagi są: białka szoku cieplnego (HSP - heat shock protein), lipoproteiny, białka wydzielnicze i enzymy. W grupie białek szoku cieplnego należy wymienić antygen HSP 65 kDa. Do lipoproteinowych antygenów mikobakterii należą cząsteczki o masach 38, 27, 26, 19 kDa. Wśród białek wydzielniczych naczelne miejsce zajmuje kompleks antygenu 85 (Ag85) – grupa trzech reagujących krzyżowo białek wykrywanych w przesączach pohodowlanych prątków, ale także na powierzchni tych drobnoustrojów.
Enzymy o właściwościach antygenowych prątków to 40 kDa dehydrogenaza L-alaniny i 23 kDa dysmutaza ponadtlenkowa [20].
Dodanie świeżej surowicy do zawiesiny makrofagów i prątków wzmaga proces fagocytozy, co wskazuje na udział dopełniacza w tym procesie. Rozpoznanie komórek bakteryjnych przez makrofagi zachodzi także za pośrednictwem receptorów z grupy Toll-like (TLR). LBP (LPS - Binding protein) wiąże LAM (lipoarabinomannanu) ściany komórkowej mikobakterii, a także wchodzi w interakcję z cząsteczkami CD14 obecnymi na MO. Inny antygen prątków, lipoproteina 19 kDa, wiąże się w analogiczny sposób z kompleksami CD14-TLR2 lub CD14-TLR6. Poza tym we wiązaniu prątków biorą udział także receptory TLR4 i TLR9. Po zainicjowaniu oddziaływania mikobakterii z makrofagami dochodzi do aktywacji szlaków sygnalizacyjnych, w których uczestniczą cząsteczka My88 – myeloid differenciation protein 88, kinaza IRAK – IL-1-associated kinase, czynnik NF-kappaB w wyniku czego pobudzana jest produkcja cytokin [3]. Cząsteczka CD14 bierze udział we wiązaniu prątków miedzy innymi do komórek mikrogleju (osiadłe fagocyty ośrodkowego układu nerwowego), czego dowodem jest zjawisko hamowania infekcji tych komórek przez mikobakterie, w obecności przeciwciał skierowanych przeciwko cząsteczkom CD14 [12].
Ekspresja receptorów takich jak receptory mannozowe i receptory dopełniacza na makrofagach modulowana jest przez wiele mediatorów takich jak PGE2, IFN-gamma, IL-4. Cytokiny typu Th2 wzmagają ekspresję tych receptorów na komórkach, natomiast IFN-gamma zmniejsza ją, obniżając zdolność wiązania się prątków z makrofagami.
W procesie wiązania prątków do makrofagów pośredniczą również receptory zmiatacze, są one ulokowane na powierzchni komórek i mają powinowactwo do wielu ligandów, w tym lipoprotein niskiej gęstości, polirybonukleotydów, polisacharydów czy anionowych fosfolipidów.

Fagocytozę prątków ułatwiają pewne czynniki obecne w surowicy. Do najważniejszych z nich należą MBL (mannose binding lectin), składowa C1q dopełniacza, białko A surfaktantu płuc. Zauważono, iż białko A surfaktantu płuc blokuje produkcję tlenku azotu, a jego wysoki poziom występuje u pacjentów z AIDS, u których wiązanie makrofagów z prątkami jest kilkukrotnie silniejsze [3], [12]. Blokowanie dojrzewania fagolizosomu może wpływać także na takie procesy jak np. zdolność do prezentacji antygenów limfocytom CD4+.
MBL zaliczana jest do grupy kolektyn, złożonych z domeny N-terminalnej kolagenowo – podobnej połączonej z zależną od jonów wapnia domeną CRD (carbohydrate recognition domain) lub domeną lektynową. Kolektyny są oligomerycznymi białkami, które łączy zdolność do wiązania glikokonjugatów. U ludzi i gryzoni MBL jest jedyną kolektyną obecną w surowicy. Dwie nowe kolektyny – konglutynina i CL-43 zostały zidentyfikowane u bydła, a w ostatnim czasie do grupy włączono występującą w ludzkiej wątrobie kolektynę CL-L1 o nieznanej dotąd funkcji. U wszystkich ssaków dwa białka tej grupy, SP-A i SP-D, ulegają ekspresji w płucach i są wydzielane do płynu pokrywającego drogi oddechowe i pęcherzyki płucne [16]. Kolektyny rozpoznają powierzchniowe struktury bakterii, grzybów i wirusów przede wszystkim zawierające mannozę, fukozę i N-acetylo-D-glukozaminę w ścianach komórkowych.
MBL odgrywa swą rolę ochronną we wczesnych stadiach infekcji, przed rozwinięciem efektywnych mechanizmów odporności humoralnej i/lub komórkowej. Struktura MBL została już dobrze poznana. Białko to posiada specyficzne dla rodziny kolektyn regiony CRD – miejsca wiązania podjednostek cukrowych, z których każde oddalone jest od siebie o ok 54A. Dystans 54A uniemożliwia białkom ssaków oddziaływanie z więcej niż jedną domeną, umożliwia jednak wiązanie się powtarzających się podjednostek cukrowych wchodzących w skład ściany komórkowej bakterii ze wszystkimi trzema obecnymi w cząsteczce MBL CRD, stabilizowanymi przez oddziaływania hydrofobowe w obrębie „neck region”.
Krążący we krwi MBL to przede wszystkim oligomeryczne struktury oparte na trójłańcuchowych podjednostkach. Takie podjednostki stabilizowane są przez mostki dwusiarczkowe i wiązania niekowalencyjne. MBL reprezentowany jest zwykle przez heksamery, choć w obrazie elektronomikroskopowym obserwowano dimeryczne, trimeryczne, pentametryczne formy tego białka. Białko wiążące mannozę posiada bukietową strukturę, czym przypomina pentameryczne cząsteczki IgM [15]. Budowa MBL i innych kolektyn umożliwia intensywną aglutynację drobnoustrojów w warunkach in vitro [16]. Badania wykazały, iż różnorodne oligosacharydy wiążą się z MBL w obecności jonów wapnia. W przypadku ludzkiego białka swoistość takiego wiązania przedstawia się w następujący sposób: GlcNAc > Mannoza/fukoza/ManNAc > glukoza > Galaktoza/GalNac.
Badania nad wykazaniem, które drobnoustroje wiążą się z MBL są wciąż prowadzone. Drożdże Candida albicans i Cryptococcus neoformans wiążą MBL, podobnie jak niektóre wirusy: HIV-1, HIV-2, szczepy wirusa grypy A. Jednak najwięcej badanych w kontekście wiązania się z tym białkiem drobnoustrojów stanowią bakterie. Należy wymienić tutaj Salmonella montevideo, Listeria monocytogenes i Haemophilus influenzae wiążące MBL silnie, czy Streptococcus agalactiae - słabo [15].
MBL jest jednym z najbardziej zmiennych składników wrodzonej odporności i jest funkcjonalnym analogiem IgM i C1q. Natywny i rekombinowany MBL wykazuje zdolność do wiązania się z bogatymi w mannozę O-polisacharydami. Wynikiem takich interakcji jest przyłączenie i pobranie bakterii przez fagocyty. Receptor dla kolektyn ulega ekspresji na wielu komórkach. Zawiera dwa identyczne, 60 kDa, łańcuchy i wykazuje sekwencję podobną do kalretikuliny, wewnątrzkomórkowego białka wiążącego wapń. Część publikowanych badań wykazała, że receptorem dla kolektyn może być 126 kDa receptor dla C1q ulegający ekspresji na makrofagach, monocytach i neutrofilach. Receptor dla MBL w warunkach fizjologicznych maskowany jest przez kinazę MASP.
W chwili aktywacji dopełniacza MASP jest usuwany (przez ?2-makroglobulinę) co odsłania miejsce wiązania w receptorze. MBL łączy się z proteazą serynową (RaRF – surowiczy czynnik bakteriobójczy). Mysi MASP jest białkiem o masie 100 kDa, mającym 38-39% homologii z ludzkim C1r i C1s. Wszystkie trzy białka posiadają C-terminalną domenę proteazową i N-terminalną domenę EGF-like (epidemal growth factor like domain). Funkcjonalnie, MASP, podobny jest do aktywowanego C1s i może rozszczepiać tak C4 jak C2 tworząc kompleksy C4b2a o aktywności konwertazy C3. Ten niezależny od przeciwciał i składnika C1q mechanizm zwany jest lektynową drogą aktywacji dopełniacza. MBL jest jedyną lektyną obecną w surowicy, która aktywuje dopełniacz. U gryzoni dwa typy MBL (typ A i C) różnią się w swej budowie i funkcji. Związany z komplementem typ A ma masę cząsteczkową wahającą się między 650 a 750kDa, podczas gdy typ C ma masę 200kDa i nie wiąże się z dopełniaczem.
Fagocytoza może być mediowana przez MBL na dwóch drogach: poprzez aktywację komplementu i depozycję składnika C3 lub przez MBL. MBL wzmaga pochłanianie bakterii poprzez zwiększanie siły wiązania prątków do błony komórkowej makrofagów.
MBL bierze także udział w regulacji procesu zapalnego, poprzez wpływ na zwiększanie lub zmniejszanie poziomu wydzielanych przez komórki cytokin. Badania in vitro dowodzą, że dodanie do krwi dużych dawek MBL powoduje podniesienie poziomu cytokin takich jak IL-1ß i IL-6, lecz przy dalszym podwyższaniu stężenia tej lektyny następuje wtórny spadek ilości IL-1ß, IL-6 oraz TNF-?. Zbadano, iż za zmiany te odpowiedzialna jest modulacja profilu cząstek warunkujących adhezję neutrofilów [13]. Funkcjonalnie, działanie MBL przypomina działanie przeciwciał

Funkcje MBL:

Funkcje MBL przypominające aktywność przeciwciał i składnika C1q
Funkcje przypominające aktywność IgM :
1. Osiąga wysokie powinowactwo poprzez wielokrotne wiązanie CRD do ligandów.

Funkcje przypominające aktywność IgG oraz IgA
1. Zachowuje się jak opsonina, wiążąc bogatą w cukry powierzchnię komórek drobnoustrojów
2. Oddziałuje z jednym lub kilkoma receptorami dla kolektyn

Funkcje przypominające aktywność składnika C1q
1. Oddziałuje z MASP1 i MASP2
2. Inicjuje aktywację dopełniacza
3. Kompleksy MASP-MBL łączą się z inhibitorami MASP np. ?2-makroglobuliną i inhibitorami C1esterazy.

MBL występuje w surowicy w różnym stężeniu, osiągając najwyższy poziom pod koniec pierwszego miesiąca życia. Po tym okresie poziom białka w surowicy zmniejsza się do pierwotnego poziomu w ciągu następnych pięciu miesięcy życia, by osiągnąć poziom charakterystyczny dla dorosłych w 12 roku życia ( do 5000 ng/ml). Obecność MBL w surowicy już w momencie narodzin podtrzymuje hipotezę, iż białko to odgrywa zasadniczą rolę we wrodzonej odpowiedzi przeciw patogenom. Niedobór MBL może predysponować osobnika do infekcji tak w okresie dziecięcym jak i po osiągnięciu dorosłości [14]. W poszczególnych przypadkach, niedobór tej kolektyny może pozostawać w związku z innymi niedoborami odpornościowymi takimi jak: niedobór składnika C4, IgA, czy IgG. MBL odgrywa ważna rolę w procesie opsonofagocytozy zapewniając efektywną obronę przeciw drobnoustrojom chorobotwórczym [15]. Niskie stężenie MBL w surowicy związane jest z punktowymi mutacjami B, C, D w egzonie 1 genu kodującego to białko. Częstość występowania tych mutacji jest różna w różnych populacjach np. wśród Finów częstość jest większa niż wśród Duńczyków, Eskimosów i Japończyków [14].

Po fagocytozie, mikobakterie mogą być zabijane w wyniku działania różnorodnych mechanizmów zachodzących wewnątrz makrofagów. Wśród nich należy wymienić fuzję fagosomu z lizosomem, wydzielanie reaktywnych form tlenu (ROI) i azotu (NOI). Prątki bronią się jednak przed bójczym działaniem makrofagów produkując amoniak, który blokuje fuzję fagosomu z lizosomem, poprzez alkalizację środowiska wewnętrznego. Ochrona prątków przed działaniem ROI takimi jak OH- i H2O2 może być związana z wydzielaniem przez mikobakterie związków o funkcji detoksyfikującej, oraz z obecnością działających ochronnie pewnych struktur komórek prątków - LAM, sulfatydów, mykozydów, czynnika wiązkowego [3]. Nadtlenek wodoru był pierwszym zidentyfikowanym czynnikiem efektorowym działającym bójczo na mikobakterie w komórkach jednojądrzastych. Infekcja M. tuberculosis powoduje nagromadzenie w płucach makrofagów i zwiększoną produkcję H2O2, jakkolwiek zwiększona produkcja tego związku w płucach nie jest specyficzna tylko dla infekcji prątkami. Poza tym stwierdzono eksperymentalnie, że makrofagi alweolarne produkują nadtlenek wodoru w mniejszych ilościach niż monocyty we krwi [16]. Fagocyty, poprzez aktywację mediowaną IFN-? i TNF-?, generują produkcję tlenku azotu (NO) i spokrewnionych reaktywnych form azotu, poprzez działanie indukowanej syntetazy tlenku azotu (iNOS2), z użyciem L-argininy jako substratu. Znaczenie tych toksycznych związków w obronie gospodarza przed wirulentnymi mikobakteriami zostało udowodnione in vivo i in vitro. W organizmach z unieczynnionym genem dla iNOS prątki namnażają się znacznie szybciej. Stymulowane IFN-? hodowle makrofagów zawierające lizat bakterii M. tuberculosis i limfocyty potwierdziły wzrost aktywność bójczej wobec prątków, towarzyszący ekspresji NOS2 [16].
Czynnikiem związanym z obroną gospodarza przed rozwojem zakażenia prątkami gruźlicy jest Nramp ( Natural resistance associated macrophage protein). Cząsteczki te biorą udział w transporcie azotanów z przedziałów wewnątrzkomórkowych (cytozolu) do fagolizosomu, gdzie następuje intensywna produkcja NO. Defekty w funkcjonowaniu Nramp są przyczyna zaburzeń w działaniu mechanizmów bójczych zależnych od azotu i wzmagają podatność komórek na zakażenie prątkami.
Rolą limfocytów T rekrutowanych do ognisk zapalnych polega na stymulacji fagocytów do zabijania pochłoniętych przez nie bakterii. Do interakcji makrofagów z innymi komórkami zaangażowanymi w odpowiedź przeciwprątkową dochodzi zarówno w kontekście cytokin jak i chemokin.

I.3.2. Mechanizmy odpowiedzi przeciwprątkowej. Komórki immunokompetentne i cytokiny. Granuloma.

W zakażeniu prątkami gruźlicy najważniejszą role odgrywają mechanizmy odporności typu komórkowego, w której współdziałają limfocyty i makrofagi. Odporność humoralna ma małe znaczenie. Chorują osoby z prawidłowo funkcjonującym układem immunologicznym.

I.3.2.1. Komórki uczestniczące w odpowiedzi przeciwgruźliczej

M. tuberculosis pozostaje pierwotnie wewnątrz makrofagów, tak wiec prezentacja antygenów w kontekście MHC klasy II komórkom CD4+ jest oczywistym następstwem zakażenia. Limfocyty CD4+ pełnią nadrzędną funkcję w odporności protekcyjnej przeciwko mikobakteriom. Pierwotną funkcja efektorową tej grupy limfocytów jest produkcja IFN- ? i innych cytokin ważnych w procesie aktywacji makrofagów. Apoptoza lub liza komórek indukowana przez limfocyty subpopulacji CD4+ odgrywa zasadniczą rolę w kontroli infekcji [16].
Limfocyty CD8+ rozpoznają peptydowe fragmenty antygenu przetworzone w cytozolu i prezentowane w kontekście cząsteczek MHC klasy I, które odnajdowane są na większości komórek jądrzastych. Komórki CD8+ biorą bezpośredni udział w lizie zainfekowanej komórki lub indukują jej apoptozę. Limfocyty cytotoksyczne zdolne są do lizy komórki zakażonej prątkami poprzez mechanizm zależny od Fas. Rozpoznając antygeny lipidowe i lipoglikozydowe prątków zabijają bakterie bezpośrednio poprzez egzocytozę granzymu A. Komórki CD8+ produkują ponadto IFN-? i IL-4, wpływające na stan równowagi między odpowiedzią typu Th2 i Th1 u pacjentów chorych na gruźlicę.
Komórki gamma/delta to duże, ziarniste limfocyty, mogące przybierać dendrytyczną morfologię w tkance limfatycznej. Stanowią około 10% krążących limfocytów. Posiadają receptor TCR-1, w przeciwieństwie do komórek CD4+/CD8+ posiadających TCR-2 (alfa/beta). Limfocyty ?/? nie podlegają restrykcji MHC i funkcjonują jako komórki o aktywności cytotoksycznej. Mogą odgrywać znaczącą rolę w odpowiedzi gospodarza na mikobakterie. Komórki te wydzielają cytokiny biorące udział w formowaniu granuloma oraz mają udział w odporności protekcyjnej przeciw prątkom [12].
Komórki NK. Komórki NK są ważnymi komórkami efektorowymi we wrodzonej odpowiedzi immunologicznej. Powodują lizę tak patogenów jak i monocytów nimi zakażonych. Podczas wczesnej infekcji komórki NK są zdolne do aktywacji komórek fagocytarnych w miejscu zakażenia. Komórki te produkują IFN-? i powodują lizę komórek pulsowanych prątkami. Zwiększenie aktywności komórek NK poprzez podniesienie poziomu cytokin, sugeruje możliwości zastosowania ich w przeciwgruźliczej chemioterapii [16].

I.3.2.2. Cytokiny w odporności przeciwgruźliczej

Ważną składową odpowiedzi immunologicznej przeciwko antygenom prątków są cytokiny. Kluczową rolę w odporności przeciwprątkowej pełni IFN?, produkowany przez limfocyty T, komórki NK oraz aktywowane makrofagi. Cytokina ta działa na leukocyty, w tym komórki APC, komórki śródbłonka i innych tkanek indukując na nich ekspresję cząstek MHC II. Nadrzędna rola IFN? w regulacji odpowiedzi przeciwprątkowej polega na aktywacji makrofagów i nasileniu ich bójczego działania wobec prątków.
Pomiędzy komórkami Th1 i Th2 istnieje antagonizm. Wydzielane przez Limfocyty Th1 cytokiny promują rozwój odpowiedzi komórkowej, natomiast cytokiny profilu Th2 działają na elementy odporności humoralnej. Cytokiny Th2 ( IL-4, IL-5, IL-10 oraz IL-13) hamują rozwój odpowiedzi komórkowej. Cytokiny Th1 ( IFN?, IL-3, IL-2) działają supresorowo w stosunku do mechanizmów odporności humoralnej. Zjawisko wzajemnej zależności między subpopulacjami limfocytów Th1 i Th2 tłumaczy hipoteza synapsy immunologicznej.
Antagonistą działania IFN? jest produkowana przez limfocyty Th2 IL-10. Cytokina ta ogranicza produkcję i aktywność IFN? oraz innych cytokin ważnych w odpowiedzi przeciwgruźliczej. TNF-?, IL-6, IL-8, IL-1, a także zmniejsza produkcję reaktywnych form tlenu i azotu oraz ekspresję cząsteczek MHC klasy II. IL-10 hamuje ponadto proliferację limfocytów Th1 oraz powstawanie limfocytów Th1 z ich prekursorów. Stwierdzono także, że Il-10 stymuluje komórki dendrytyczne do różnicowania się w komórki podobne do makrofagów, charakteryzujące się zwiększoną aktywnością prątkobójczą.[3]. Ponadto obserwowano związek nadprodukcji IL-10 z tworzeniem się zmian, w których dominują makrofagi, zmniejszoną ilością mRNA dla IL-12, TNF i IFN?. Il-6, TNF-?, IL-1ß odpowiadają za regulację ostrej fazy odpowiedzi na zakażenie prątkami.

IL-8 oraz MCP-1 ( białko chemotaktyczne dla monocytów), MIP-1a (białko zapalne makrofagów – macrophage chemoattractant protein 1) oraz RANTES biorą udział w rekrutacji komórek zapalnych do ogniska infekcji. Uwalniana przez makrofagi i komórki dendrytyczne IL-12, współdziałająca z IL-15 i IL-18, stymuluje komórki NK do produkcji IFN-?, wzmagając aktywność prątkobójczą makrofagów. IL-12 inicjuje także swoistą odporność komórkową, promuje powstawanie efektorowych komórek Th1. Produkowane przez makrofagi cytokiny zwiększają ekspresję MHC klasy I i II, CD1, CD86 i CD 80 na komórkach dendrytycznych, co ma zasadniczą rolę w prezentowaniu antygenów prątków limfocytom T.

I.3.2.3. Granuloma

Z długotrwałym utrzymywaniem się prątków w ognisku zapalnym i ciągłą stymulacją komórek immunologicznych antygenami rozwijających się bakterii wiąże się nadwrażliwość typu ziarniniakowatego W powstawaniu ziarniny uczestniczą takie cytokiny jak IFN?, IL-2, TNF?, TGFß. Ziarniniaki zawierają typy komórek wywodzących się z makrofagów o nieco niejasnej funkcji, jak i komórki nabłonkowe i wielojądrzaste komórki olbrzymie. Ich morfologia sugeruje raczej rolę wydzielniczą niż fagocytującą i uważa się, że tworzą się one z makrofagów długotrwale stymulowanych cytokinami. W dojrzałych granuloma obserwowano posiadające filopodia komórki dendrytyczne typu S100+ oraz CD1a+, skupione między komórkami epitelialnymi. Komórki T CD4+ dominują w warstwie limfocytarnej granuloma, gdzie odnajduje się także limfocyty T CD8+ .Sugeruje to, że najważniejsze znaczenie w indukcji gromadzenia się i aktywacji innych limfocytów i makrofagów mają komórki CD4+. W komórkach epitelialnych zaangażowanych w tworzenie granuloma zaobserwowano zjawisko apoptozy [12]. Centralnie zlokalizowane komórki granuloma obumierają, co prowadzi do wytworzenia ognisk martwiczych o charakterze martwicy serowaciejącej. Z czasem guzki gruźlicze otaczane są wałem tkanki łącznej, odkładają się w nich związki wapnia, co prowadzi do wygaszenia ognisk gruźliczych, ale nigdy do ostatecznego wyginięcia prątków.

W zakażeniach gruźliczych obserwuje się występowanie stanu równowagi pomiędzy skutkami działania aktywowanych makrofagów, z jednej strony kontrolujących przebieg infekcji, a z drugiej powodujących uszkodzenia tkanek w zajętych przez prątki narządach. Reakcje ziarniniakowe mogą prowadzić do tworzenia się jam i rozprzestrzenianie bakterii. U 95% chorych zakażenie gruźlicą kończy się na tym etapie wytworzenia granuloma, a u około 5% chorych bezpośrednio po utworzeniu ziarniniaków lub po wielu latach od zakażenia pierwotnego wskutek działania czynników powodujących obniżenie sprawności układu immunologicznego takich jak starszy wiek, alkoholizm, zakażenie HIV lub stan immunosupresji o innych podłożach, dochodzi do upłynnienia granuloma i rozwinięcia się pełnoobjawowej postępującej choroby, czemu sprzyjają doskonałe dla bakterii warunki odżywcze na bazie rozpadających się granuloma oraz warunki tlenowe panujących w tkance płucnej. Po osiągnięciu krwi prątki mogą osiągać różne narządy i tam wywoływać zmiany gruźlicze.

I.3.2.4. Zjawisko nadwrażliwości typu późnego w zakażeniu prątkami.

Zakażenie prątkami gruźlicy można ocenić na podstawie powstawania tzw. nadwrażliwości typu późnego, manifestującej się powstaniem nacieku komórkowego po śródskórnym podaniu tuberkuliny. Stara tuberkulina Kocha jest wyciągiem z hodowli prątków na bulionie glicerynowym. Zawiera składniki pożywki i produkty metabolizmu bakterii. Obecnie do wykonywania tzw. testu tuberkulinowego używa się oczyszczone białka tuberkulinowe – PPD (purified protein deriverate). Podając śródskórnie preparat tuberkuliny RT23 można ocenić, czy badana osoba miała kontakt z prątkami, albo w czasie zakażenia naturalnego albo podczas szczepienia BCG. Reakcja zachodząca podczas wykonywania tego odczynu nosi nazwę reakcji tuberkulinowej i została opisana po raz pierwszy przez Roberta Kocha. Jest ona typowym przykładem wtórnej reakcji na antygen realizowanej przez efektorowe limfocyty T. W następstwie podania tuberkuliny u uczulonego osobnika napływające do miejsca reakcji komórki T ulegają aktywacji i wydzielają cytokiny pośredniczące w powstającej reakcji nadwrażliwości typu późnego na tuberkulinę. TNF? i limfotoksyna nasilają ekspresję cząsteczek adhezyjnych (ICAM1, VCAM1, E-selektyny) w komórkach śródbłonka, które wiążą się z receptorami na leukocytach i rekrutują je do miejsca reakcji zapalnej. Początkowo są to neutrofile, później monocyty i komórki NK. Naciek narasta, osiągając największą średnicę 48 godzinie. Komórki T o fenotypie CD4+ przewyższają liczebnie komórki o fenotypie CD8+ (w stosunku 2:1), znajdują się tu także makrofagi, które stanowią 80 – 90% całkowitego nacieku komórkowego. Reakcja tuberkulinowa, podobnie jak druga charakterystyczna dla gruźlicy reakcja nadwrażliwości typu ziarniniakowego, należy do reakcji nadwrażliwości typu IV [18].

I.4. Swoista immunoprofilaktyka gruźlicy

Prątki BCG to żywe atenuowane prątki Mycobacterium bovis otrzymane zostały po 13 latach pasaży. Podawane w formie szczepionki wzbudzają odpowiedź komórkową swoistą w stosunku do antygenów wirulentnych prątków. Nazwa BCG wywodzi się od nazwisk badaczy i dawnej nazwy prątka - Bacillus Calmette-Guérin. Oryginalny szczep BCG utracono, a w wakcynacji stosuje się podszczepy oryginalnego BCG np. brazylijski podszczep Moreau. Prątki BCG indukują potencjalną odpowiedź typu Th1, co związane jest ze zdolnością BCG do aktywowania komórek APC oraz ich zdolnościami do utrzymywania się w ustroju podczas dojrzewania układu odpornościowego. Prace niektórych autorów wskazują na to, iż szczepienie BCG noworodków indukuje odpowiedz immunologiczną również na antygeny niezwiązane z prątkami. Wykazano, iż immunizacja prątkami BCG w ciągu pierwszego tygodnia życia wiąże się ze zmniejszonym prawdopodobieństwem wystąpienia u nich atopii. Szczepionka BCG jest jedyną stosowaną szczepionką przeciwgruźliczą na świecie i pomimo zróżnicowanej efektywności u dorosłych, chroni ona dzieci i młodzież przed zachorowaniem na gruźlicę. Jednocześnie jej wpływ na odpowiedz na niezwiązane z prątkami antygeny może mieć ważne implikacje w obszarze zdrowia publicznego, zwłaszcza w badaniach dotyczących alergii czy astmy.

VII. Literatura

1. Zaremba M.L, Borowski J., Mikrobiologia Lekarska PZWL Warszawa 2001
2. Truszczyński M., Bakteriologia weterynaryjna Państwowe Wydawnictwo rolnicze i leśne Warszawa (1984)
3. Rudnicka W., Molekularne mechanizmy odporności na gruźlicę ., Postępy Mikrobiologii, 43, 1, 107-127(2004)
4. Fąfrowicz B., Gruźlica Medycyna Rodzinna 3(1999)
5. McFaden J., Mycobacteria. Encyclopedia of Microbiology, Mayers Weinheim 156-165 (1996).
6. McDonough K.A., Kress Y., Bloom B.R., Pathogenesis of tuberculosis: interaction of Mycobacterium tuberculosis with macrophages. Infect. Immun. 61(7),2763-2773 (1993).
7. Levin M. , Newport M., Inherited predisposition to mycobacterial infections : historical consideration Microbes And Infection, 2, 1549-1552 (2000).
8. Huenbner R., Castro K., The Changing Face Of Tuberculosis Annu. Rev. Med. 46., 47-55 (1995)
9. Fąfrowicz B., Gruźlica Medycyna Rodzinna 2 (1999) [link widoczny dla zalogowanych]
10. Arnadottir T., Tuberculosis: Trends and Twenty-First Century Scand J Infect Dis 33 ( Cool

, 563-567 (2001)
11. Linehan S., Martinez-Pomares L., Gordon S., Macrophage lectins in host defence Microb Infect., 2(3), 279-285 ( 2000)
12. Shluger W., William N. R., The host response to tuberculosis Am J Resp Crit Care Med 157, 679-691 ( 1998)
13. Jack D., Turner M.W. Anti microbial activities of mannose –binding lectin Bioch Soci 31(4) 759-757 (2003)
14. Aittoniemi J., Miettinen A., Laippala P., Isolauri E., Viikari J., Ruuska T., Soppi E., Age – dependent variation in the serum conentration of mannan binding protein Acta Paediatr. 85( Cool

:906-9 (1996)
15. Turner M. W., Mannose-binding lectin: the pluripotent molecule of the innate immune system Immunol Today, 17 (11) 532-536 ( 1996)
16. Raja A., Immunology of tuberculosis Indian J Med Res 120, 213-232 (2004).
17. Clark W. H., Reid K. B., Sim R. B. Collectins and innate immunity in the lung Microb Infect 2 (3)., 273-278 (2000)
18. Roitt I., Brostoff., Male „Immunologia” PZWL Warszawa 2000

Notka o autorze:
Maciej Wierzbicki (maciej.wierzbicki@biotechnologia.pl)
Absolwent biologii na Uniwersytecie Łódzkim (specjalność mikrobiologia). Słuchacz Studium Doktoranckiego na Uniwersytecie Medycznym w Łodzi. Zainteresowanie obejmują przede wszystkim zagadnienia związane z odpornością, w tym biologią komórek tucznych oraz ich udziałem w procesach fizjologicznych i patologicznych. Zainteresowany także problematyka odporności w przebiegu zakażenia wirusem HIV i rozwojem szczepionki skutecznej w zapobieganiu tej infekcji. W serwisie zajmuje się redagowaniem działu „Biotechnologia nauka”

Żródło: Serwis Biotechnologiczny